Эмульгаторлар. Сипаттамалары. Жіктелуі. Шымкент – 2013
САБАҚ N 1
Тақырыбы: Сулы және бейсу тамшылар технологиясы. Сапасын бағалау.
Оқу сағат саны:3 сағат.
Тақырып өзектілігі:Көптеген дәрілік заттар суда ерімеуіне байланысты бейсу еріткіштерде дайындалады. Бейсу ерітінділер технологиясы қарапайым және дәрілік түр тұрақты болғандықтан дәріхана рецептурасында кең қолданылады.
Сабақтың мақсаты:Сулы және бейсу тамшыларды дайындауды, сапасын бағалаудыүйрену.
Студент білуге тиіс:
- ішуге және сыртқа қолдануға арналған тамшылар;
- сулы және бейсу тамшылар технологиясының ерекшеліктерін;
- тамшыларда А және Б тізіміне жататын дәрілік заттардың дозасын текс еруді;
- тамшылардың сапасын бағалауды.
Студент істей алуға тиіс:
- жазылған рецептің дұрыстығын тексеруді;
- ішуге және сыртқа қолдануға арналған, тамшымен дозаланатын сұйық дәрілік түрлерді дайындауды;
- дәрілік заттардың қасиеттерін және еріткіш табиғаты мен көлемін ескеріп тамшылардың оптимальды технологиясын таңдауды;
- тамшылардағы күшті әсер ететін, улы және есірткі заттардың дозаларын тексеруді;
САБАҚҚА ДАЙЫНДАЛУ СҰРАҚТАРЫ:
а) негізгі білім бойынша:
1. Тақырып бойынша латынша терминологияны.
2. Еріту диффузиялық-кинетикалық процесс ретінде. Динамизация жолдары.
б) сабақ тақырыбы бойынша:
1. Тамшылар - дәрілік түр ретінде. Артықшылығы және кемшілігі.
2. Тамшылар технологиясы. Тамшыларда улы және күшті әсер ететін дәрілік заттардың дозасын тексеру.
3. Сулы және бейсу тамшылар технологиясының ерекшеліктері.
4. Тамшылардың сапасын бағалау.
АҚПАРАТТЫҚ–ДИДАКТИКАЛЫҚ БЛОК
Тамшылар(Guttae) деп - фармацевттік, медициналық іс-тәжірибеде әртүрлі ерітінділер мен сұйықтықтардың қоспасын қолдану кезінде тамшымен дозаланатын дәрілік түрді атайды.
Тамшылар – тамшымен дозаланатын нағыз және коллоидты (кейде майда суспензия түрінде) ерітіндіден тұратын сұйық дәрілік түр.
Тамшымен дозалау – осы дәрілік түрдің жалғыз ерекшелігі болып табылады. Оларды жеке топқа бөлу себебі – құрамындағы дәрілік заттар, бір рет қабылдау үшін, бірнеше тамшы қолданғанда алынатын концентрацияда берілген.
Тамшылар сұйық дәрілік түрлерге тән барлық артықшылықтармен сипатталады. Тамшылар микстураларға қарағанда, компактілігімен (ықшамдылығымен), тасымалдауға ыңғайлылығымен ерекшеленеді.
Тамшылар 5 мл-ден 30 мл-ге дейін көлемде жазылады. Тамшылар ex tempore және дәріхана ішілік дәрі ретінде дайындалады, себебі олардың кейбір жазылымдары жиі қолданылады және олардың кейбірі стандартты болып қалған. Босатылатын тамшылардың көлемі олардың технологиясына өзгерістер енгізеді, ең бастысы – нағыз ерітінділердің, сулы тамшы ерітінділерінің фильтрлеу сатысына өзгеріс енгізеді.
Фильтрленген соң ерітіндінің концентрациясы және оның мөлшері ДСМ бекіткен жіберілетін салмақтық ауытқу мөлшеріне кіруі керек.
Егер еріту кезінде бірден барлық еріткіш мөлшерін қолданбай, оның 1/2 (жарты) бөлігін қалдырса, одан әрі дайындалған ерітіндіні алдын-ала еріткішпен жуылған фильтр арқылы фильтрленеді. Содан соң қалған еріткішпен фильтрді жуса, ерітіндінің көлемі де, концентрациясы да өзгермейді, яғни ол “қос цилиндр” тәсілімен дайындалады.
Жіктелуі:
I. Тамшылардың қолдануы бойынша жіктелуі:
1. Ішуге қолдануға арналған тамшылар,
Guttae ad usum іnternum;
2. Сыртқа қолдануға арналған тамшылар,
Guttae ad usum externum;
II. Дисперсті жүйе ретінде жіктелуі:
1. Нағыз ерітінділер; 3. Суспензиялар;
2. Коллоидты ерітінділер; 4. Эмульсиялар
III. Тамшылардың еріткіш табиғаты бойынша жіктелуі:
1. Сулы тамшылар; 2. Бейсу тамшылар.
ССРО МФ ХІ басылымында көз тамшыларына “Капли глазные” жалпы мақаласы келтірілген. Көз тамшыларының технологиясы ерекше жағдайды талап етеді, сондықтан “Стерильді дәрілік түрлер” тарауында қарастырылады. Тамшылар сұйық дәрілік түрлерге қойылатын талаптарға сай болуы керек.
Тамшылар сапасының негізгі көрсеткіштері:
1. Енгізу жолдарының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктеріне дәрілік заттардың физико-химиялық қасиеттерінің сәйкестігі;
2. Микробтық контаминацияға қауіпсіздік деңгейі;
3. Дәрілік заттар мен қосымша заттардың сиымдылығы;
4. Дәрілік заттар концентрациясының және тамшы көлемінің (салмағының) дәлдігі;
5. Химиялық және физикалық (суспензиялар, эмульсиялар үшін) тұрақтылығы;
6. Механикалық қоспалардың болмауы.
Ішуге қолдануға арналған тамшылар.Ішуге қолдануға арналған тамшылар көбінесе дәрілік заттардың судағы, тұндырмадағы, экстракттағы және басқа сұйықтықтардағы ерітінділері болып келеді.
Ішуге қолдануға арналған тұндырма қоспасындағы тамшыларды дайындау.Бұл тамшыларды дайындау кезінде еритін заттарды жазылымда көрсетілген еріткіште ерітеді, ұшқыш және иісті заттарды ең соңында қосады, ал тұндырмаларды құрамындағы спирттің концентрациясының өсуіне қарай қосады, қажет болған жағдайда, құрғақ заттарды еріткен соң, сүзеді.
Сыртқа қолдануға арналған тамшылар.Сыртқа қолдануға арналған тамшылар көбінесе құлақ және мұрын ауруларын емдеу үшін жазылады.
САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ
Бастапқы білім деңгейін бақылау
Мақсаты: Студенттердің берілген тақырып бойынша дайындық дәрежесін анықтау.
- сулы және бейсу ішуге және сыртқа қолдануға арналған тамшылар;
- сулы және бейсу тамшылар технологиясының ерекшеліктерін;
- тамшыларда А және Б тізіміне жататын дәрілік заттардың дозасын текс еруді;
- тамшылардың сапасын бағалауды.
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫСЫ
Мақсаты:Сулы және бейсу тамшыларды дайындауды, сапасын бағалауды үйрену.
Тапсырма 1.Рецептер бойынша есептеулер жүргізу, бақылау паспортын құрастыру, ингредиенттердің физико-химиялық қасиеттерін зерттеу, дәрілік түрдің технологиясын және теориялық
дәйектемесін сипаттау. Дәрілік түрлерді дайындау.
1. 6 11о 8. 1о 4
2. 7 15 о 9. 3о 4о
3. 10 11о 10. 2о 3
4. 5о 13 11. 8 5
5. 6 о 12 12. 9 10о
6. 8 11 13. 7 14о
7. 4о 14 14. 6 15о
Рецептер “Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм” /под ред. Кондратьевой Т.С., М.:Медицина, 1986 оқулығында 102-104 беттерде.
СтуденттіҢ оҚытушымен бірлескен жҰмысы
Мақсаты: студент жұмысын коррекциялау.
Студент үшін қиындық тудырған барлық сұрақтарға оқытушы жауап береді. Студеттер көңілін сулы және бейсу тамшыларын дайындау ерекшеліктеріне аударады.
ҚОРЫТЫНДЫ БІЛІМ ДЕҢГЕЙІН БАҚЫЛАУ
Мақсаты:студенттердіңзерттелген тақырыпты меңгеру деңгейін анықтау.
Тапсырмаларды орындап болған соң, студент хаттаманы оқытушыға тексертеді, орындалған жұмыстар бойынша сұрақтарға және сабақ тақырыбының бақылау сұрақтарына ауызша жауап береді:
1. Тамшылар. Анықтамасы. Сипаттамасы. Жіктелуі.
2. Тамшылардың дәрілік түр ретінде қандай артықшылықтары мен кемшіліктерін білесіз?
3. Тамшылардағы күшті әсер ететін, улы және есірткі заттар дозаларын тексеру.
4. Сулы тамшылар технологиясының ерекшкліктері.
5. Суспензиялық және эмульсиялық тамшылар технологиясының ерекшеліктері.
6. Тамшылар көлемінде жіберілетін ауытқу мөлшері.
7. Тамшылардың сапасын бағалау.
ҰСЫНылаТЫН ӘДЕБИЕТТЕР
Негізгі әдебиет:
1. ҚР мемлекеттік фармакопеясы.-Т.1.-Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2008-592бет.
2. ҚР мемлекеттік фармакопеясы.-Т.2.-Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2009-792бет.
3. Сағындықова Б.А., Анарбаева Р. М. Дәрілердің дәріханалық технологиясы: оқулық. Шымкент, 2008.- 436 бет.
4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. Под ред. Кондратьевой Т.С., - М.: Медицина, 1986 г.
5. Государственная фармакопея СССР ХІ издания. В 2-х томах, 1990 г.
6. Государственная фармакопея СССР Х издания, 1968 г.
7. Лекция материалы.
Қосымша:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 91 Қаулысы "Дәрілік заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканыѕ айналысы саласындағы объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы
2. ҚР ДСМ 15.12.04 ж. N 142 “Дәрілік түрлерді дайындау ережесі” бұйрығы.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 60 «Дәрілік препараттарды және медициналық мақсаттағы бұйымдарды дайындау қағидаларын бекіту туралы» Қаулысы
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1693 Қаулысы «Дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы көтерме және бөлшек саудада өткізу қағидаларын бекіту туралы»
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 19 қаңтардағы № 114 Қаулысы «Дайындалған дәрілік препараттарға дәріханаішілік бақылау жүргізу қағидаларын бекіту туралы»
6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1692 Қаулысы «Дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдарды және медициналық техниканы таңбалау қағидаларын бекіту және "Дәрілік заттардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар" техникалық регламентін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 шілдедегі № 712 қаулысына өзгерістер енгізу туралы»
7. Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы: оқулық – Шымкент, 2008. – 348 бет.
8. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақпа майлар. Алматы. – 2004. – 124 бет.
9. Р.М. Анарбаева. Дәріханалық дәрілік түрлер технологиясы бойынша зертханалық сабақтарға арналған оқу құралы.– Шымкент.– 2013.– 329 б.
10. Практикум по технологии лекарственных форм - Под ред. И.И. Краснюка и Г.В. Михайловой–Москва, Академия – 2006 г.
11. «Практикум по технологии лекарственных форм» под ред. И.И. Краснюка и Г.В. Михайловой. Москва 2007 г. – 432 с.
12. Полный справочник фармацевта – Москва, Эксмо – 2007 г.
13. Сборник нормативных актов МЗ РК– Астана – 2008 г. – 212 с.
14. Приказы и инструктивные письма, нормирующие деятельность аптечных учреждений и фармацевтических предприятий
САБАҚ N 2
Тақырыбы:Жоғары молекулалы қосылыс ерітінділері. Технологиясының ерекшеліктері. Сапасын бағалау.
Оқу сағат саны:3 сағат.
Тақырып өзектілігі:Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін дайындаудың теориялық негіздерін білу, тәжірибелік дағдыларын меңгеру гинекологияда, офтальмологияда, оториноларингологияда, гастроэнтерологияда, балалар және гериатриялық тәжірибеде қолданылатын сапалы дәрілік түр дайындау үшін маңызды болып табылады.
Сабақтың мақсаты:Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін дайындауды, сапасын бағалаудыүйрену.
Студент білуге тиіс:
- жоғары молекулалы қосылыстар қасиеттерін;
- жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін дайындау, сапасын бағалау, сақтау және босату бойынша нормативті құжаттар талаптарын.
Студент істей алуға тиіс:
- жазылған рецептің дұрыстығын тексеруді;
- жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін дайындау үшін дәрілік зат пен еріткіш мөлшерін септеуді;
- жеке жазылымдар бойынша жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін дайындаудың оптимальды технологиясын таңдауды;
- жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін технологиялық сатылар бойынша (өлшеу, еріту, қыздыру, сүзу) дайындауды;
- жоғары молекулалы қосылыстардың қасиеттерін ескеріп фильтрлеуші материалдарды таңдауды;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 91 "Дәрілік заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканыѕ айналысы саласындағы объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қаулысы
САБАҚҚА ДАЙЫНДАЛУ СҰРАҚТАРЫ:
а) негізгі білім бойынша:
1. «Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділері. Технологиясының ерекшеліктері. Сапасын бағалау» тақырыбы бойынша латынша терминология.
2. Коллоидты химия: жоғары молекулалы қосылыстар, қасиеттері, жіктелуі, ісінуі, еруі. Ерітінділерінің тұтқырлығы, тұрақтылығы, бұзылуын тудыратын факторлар.
б) сабақ тақырыбы бойынша:
1. Жоғары молекулалы қосылыс ерітінділерінің технологиясы Сапасын бағалау.
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 60 «Дәрілік препараттарды және медициналық мақсаттағы бұйымдарды дайындау қағидаларын бекіту туралы» Қаулысы
3. ҚР ДСМ 15.12.04 ж. N 142 бұйрығы “Дәрілік түрлерді дайындау ережесі”.
АҚПАРАТТЫҚ–ДИДАКТИКАЛЫҚ БЛОК
Жоғары молекулалық қосылыстар (ЖМҚ) – бұл молекулалық салмағы бірнеше мыңнан миллионға дейін және одан да жоғары болатын заттар. ЖМҚ молекуласының құрылысы сфералы және тізбекті, жіп тәрізді, болып келеді. Молекула ұзындығы, мысалы целлюлоза молекуласының 500 нм-ге дейін, ал көлденеңінен 0,5 нм-ге дейін болуы мүмкін. ЖМҚ-тардың молекулалық салмағы үлкен болғандықтан олар ұшқыш емес, белгілі балқу температурасы жоқ, әртүрлі сыртқы факторларға сезімтал және олардың қасиеті тек мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар молекула түріне де байланысты болады.
Қазіргі кезде медицинада және фармацияда 3000 астам ЖМҚ қолданылады.
ЖМҚ-тардың жіктелуі:
І. Алыну әдісіне байланысты:
1. Табиғи ЖМҚ - ақ уыздар (желатин, желатоза, коллаген, казеин және т.б.), ферменттер (пепсин, трипсин, лидаза және т.б.), жоғары полисахаридтер (крахмал, целлюлоза, декстриндер, пектинді заттар, шырыштар, шайырлар).
2. Синтетикалық және жартылай синтетикалық ЖМҚ - целлюлоза туындылары (метилцеллюлоза – МЦ, натрий метилцеллюлоза – Na-МЦ, натрий карбоксиметилцеллюлоза – Na-КМЦ, поливинил спирті, поливинилпирролидон, полиэтилен, полистирол және т.б.).
ІІ. ЖМҚ қолданылуы бойынша:
1. Дәрілік заттар.
2. Көмекші заттар (негіздер немесе жағар майлар мен суппозиторийлер үшін негіз компоненті, эмульгаторлар, тұрақтандырғыштар, консерванттар, орамдаушы және тығындаушы материалдар және т.б.).
ІІІ. Ісіну қабілеті бойынша:
1. Шексіз ісінетін.
2. Шекті ісінетін.
ЖМҚ-тар молекулалық салмағына байлатынысты келесі қасиеттерге ие:
1) ұшпайды;
2) су буымен айдалмайды;
1) тұтқырлығы өте жоғары;
2) сыртқы факторлардың әсеріне сезімтал;
3) жоғары температураның әсерінен ыдырайды.
ЖМҚ өзіне тән ерекшелігі олардың ұзын тізбекті молекуласының болуында, тізбекті құрылысының жоғалуы, комплекске тән осы заттардың арнайы қасиеттерінің жойылуына әкеп соғады.
ЖМҚ ерітінділері нағыз ерітінділер және коллоидты ерітінділер аралығында аралық орын алады.
Нағыз ерітінділерге ұқсас қасиеттері:
1. Еріткішпен жанаса отырып, өздігінен сырттан қосымша көмексіз, нағыз ерітінділер түзеді.
2. ЖМҚ ерітінділері термодинамикалық тұрақты.
3. Тұрақтандырғыштар қоспай-ақ тұрақты.
Коллоидты ерітінділерге ұқсас қасиеттері:
1. Молекула мөлшерінің үлкендігінен еру процессі жәй жүреді, диффузия баяу өтеді.
2. ЖМҚ ерітінділері жартылай өткізгіш мембранадан өте алмайды, диализденбейді.
3. ЖМҚ ерітінділерінде осмос қысым өте төмен.
4. Сыртқы факторлардың әсеріне сезімтал.
Осы қасиеттер ЖМҚ-ң барлық ерітінділеріне тән және ЖМҚ ерітінділерін коллоидты ерітінділерімен жақындастырады. ЖМҚ ерітінділерінде ерітілген зат молекулаға дейін ыдыраған, ерітінді гомогенді және бір фазалы жүйе болып табылады.
ЖМҚ-тарды молекула түріне қарай екі топқа бөледі: сфералық (ақ уыздар) және тізбекті (крахмал, целлюлоза туындылары) құрылысты.
Молекуласы сфера түріндегі заттарды еріту төмен молекулалы заттарды еріту процесінен айырмашылығы жоқ. Бұл заттардың үлкен концентрациядағы ерітінділерінің өзі де жоғары тұтқыр болмайды.
Тізбекті құрылысты макромолекуласы бар ЖМҚ химиялық байланыспен кезектесіп байланысқан, көп мөлшердегі мономерлерден тұрады. Мұндай молекулалар майысқақ болып келеді, олар глобульдер (спираль) түзеді немесе тізбек болып созылады (фибриллярлы глобульдер). Еріткен кезде өте көп мөлшерде суды сіңіріп және ісініп, жоғары тұтқырлы ерітінді түзеді.
ЖМҚ ерітінділерінің тұтқырлағына байланысты оларды негізінен үлкен саңлаулы материалдардан – дәке, мақта, үлкен саңлаулы шыны фильтрлерден сүзеді.
Сонымен бірге тармақты және кеңістік, немесе үшөлшемді ЖМҚ кездеседі. Тармақты ЖМҚ макромолекулалары бүйір тармақтары бар ұзын тізбектен тұрады. Олардың саны, ұзындығы және бір-бірімен орналасуы, қасиеттеріне елеулі әсер көрсетіп, кең диапазонда ауысуы мүмкін.
ЖМҚ молекуласы дифильді. Оның бір бөлігі полярлы қасиеті бар (-СООН; - NН2; -ОН және т.б.), сумен жақсы әрекеттесетін, ал екінші бөлігі полярсыз гидрофобты радикалдардан (-СН3; -СН2; -С6Н5 және т.б.) полярсыз сұйықтықтармен сольватацияланатын атомдық топтардан тұрады. ЖМҚ молекуласында полярлы топтардың көптігіне байланысты, суда еріткенде гидрофильді заттар сияқты қасиет көрсетеді.
ЖМҚ еруі алдын-ала жүретін ісіну процессімен сипатталады. Ісіну – төмен молекула еріткішті сіңіру арқылы жоғары молекулалы заттың көлемінің ұлғаюымен өздігінен жүретін процесс. Ісіну сатысы кезінде еріткіш ЖМҚ макромолекуласының арасына еніп, бос кеңістікті толтырады. Алдымен еріткіштің енуі капиллярлық қасиеттерге негізделген. Әрі қарай ЖМҚ полярлы топтарының гидратациясына байланысты, молекула аралық байланыстар босайды және түзілген бос кеңістіктер еріткіштің жаңа молекулаларымен толтырылады.
Бұл процесс ісіну және жүйенің сығылуымен жүретін жылу бөліну процессінен тұрады, әрі қарай еріткіш молекуласы жоғары молекулалы заттарға диффузия түрінде еніп, оның көлемін едәуір ұлғайтады. Бір мезетте макромолекулалар баяу еріткішке диффузиялана бастайды.
Сонымен, ісіну процессін екі сатыда өтетін процесс ретінде қарастыруға болады:
І-ші саты – сольватация-гидратация (жылу бөле) жүреді;
ІІ-ші саты – ісіну (сұйықтық жылу бөлінусіз жұтылады).
Еріткіш диффузиялы түрде молекула жіптерінің арасына енеді. Бұл сатыда еріткіштің көп мөлшері жұтылып, ісінген ЖМҚ-ң көлемі 10-15 есеге бірден ұлғаяды. Бірақ ісіну процессі арқашан толық ерумен бітпейді, ісіну шекті немесе шексіз болады.
Егер сольватация кезінде бөлінген энергия молекула аралық байланыстарды үзуге жеткілікті болса, онда ісіну процессі ерумен бітеді. Мұндай ісіну шексіз деп аталады.
Егер сольватация кезінде бөлінген энергия молекула аралық байланыстарды үзуге жеткіліксіз болса, онда тек ЖМҚ көлемі ұлғаяды және процесс сілбі немесе гель түзумен бітеді, ісінуді шектелген деп атайды. ЖМҚ-ң шекті (желатин, крахмал) және шексіз ісінетін (пепсин, трипсин, хемотрипсин, шайырлар, экстракттар) болып бөлінуі осыған негізделген.
Ісіну көлеміне әртүрлі факторлар әсер етеді.
1. ЖМҚ молекуласының түрі
Изометрлік макромолекулалы ЖМҚ-ң - полярлы және ұзындық өлшемдерді бірдей. Сфера түріндегі ЖМҚ шексіз ісінетінге жатады. Олар аз ғана ісінеді, мысалы, пепсин, лидаза, трипсин және т.б.
Асимметриялық ЖМҚ - ұзындығы көлденең өлшемінен (енінен) көп есе үлкен шекті ісінетін ЖМҚ-ға жатады – еріту кезінде ісінеді, мысалы, желатин, целлюлоза және оның туындылары.
Температура
Желатин мен крахмал ерітінділерін дайындау үшін температураны жоғарлату қажет. Қыздыру – бөлме температурасында ерімейтін сілбінің ерітіндіге өтуіне жағдай жасайды, ал метилцеллюлозаның ерітіндісін дайындау үшін температураны төмендетуі керек.
3. Электролиттік қасиеті
Егер жазылымдағы дәрілік заттар электролит немесе су сіңіретін болса, онда олар ісіну көлемін төмендетеді.
4. Дисперстік дәрежесі
Жоғары молекулалы заттардың майдалану дәрежесі: алдын ала майдалу ісіну процессінің жылдамдығын жоғарлатады.
ЖМҚ ерітінділері – тұрақты жүйелер, бірақ кейбір жағдайларда (тұздану, коацервациялану) тұрақтылығы бұзылып сілбіге айналуы мүмкін.
Тұрақтылыққа әсер ететін факторлар:
1. Тұздану – бұл еріген ЖМҚ-ң тұнбаға түсуі, ерітіндіге көп мөлшерде электролиттер және су тартушы заттар (қант шырыны, спирт, глицерин) қосқан кезде жүреді. Тұзданудың алдын-алу үшін электролиттерді және су тартушы заттарды ЖМҚ ерітінділеріне аз мөлшерде араластыра отырып ерітінді түрінде қосу керек.
2. Коацервация – екі сұйық фазалардың түзілуі, біреуі – концентрлі ЖМҚ ерітіндісі, ал екінші – сұйылтылған ЖМҚ ерітіндісі. Коацервация ЖМҚ ерітіндісіне төмен молекулалы электролит (қарапайым коацервация) немесе жоғары молекулалы электролит (күрделі коацервация) қосқан кезде байқалады.
3. Уақыт әсері – сақтау кезінде ЖМҚ ерітінділері өздерінің аққыштығын жоғалтып, сілбіге айналады. Бұл ЖМҚ макромолекулаларының сольватацияланбаған бөліктерінің әрекеттесуі есебінен жүреді. Бастапқы сатыда бұл процесс қайтымды: сілбі температура, сілкілеу, араластыру әсерінен ерітіндіге өтуі мүмкін. Бұл құбылысты тиксотропия деп атайды. Сондықтан дәрілік түрді босатар кезде ескерту жазылымдары болуы керек: “Қолданар алдында қыздыр”, “Қолданар алдында шайқа”.
Бұл процесс қайтымсыз күйге өтуі мүмкін, ол синерезис құбылысы, яғни еріткіштің сілбіден бөлінуі. Сондықтан ЖМҚ ерітінділерінің сақталу мерзімі 2 тәуліктен аспайды.
ЖМҚ ерітінділерін салмақ-көлемдік концентрацияда ҚР ДСМ 15.12.04 ж. N 142 “Дәрілік түрлерді дайындау ережесі” бойынша дайындайды. Тек крахмал ерітіндісі салмақ бойынша дайындалады.
ЖМҚ ерітінділерінің технологиясының жалпы сатылары: еріту, сүзу, орамдау, безендіру.
САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ
Бастапқы білім деңгейін бақылау
Мақсаты: Студенттердің берілген тақырып бойынша дайындық дәрежесін анықтау.
1. Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділері. Технологиясының ерекшеліктері. Сапасын бағалау.
2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 60 «Дәрілік препараттарды және медициналық мақсаттағы бұйымдарды дайындау қағидаларын бекіту туралы» Қаулысы
3. ҚР ДСМ 15.12.04 ж. N 142 бұйрығы “Дәрілік түрлерді дайындау ережесі”.
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫСЫ
Мақсаты:Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін дайындауды, сапасын бағалауды үйрену.
Тапсырма 1.Рецептер бойынша есептеулер жүргізу, бақылау паспортын құрастыру, ингредиенттердің физико-химиялық қасиеттерін зерттеу, дәрілік түрдің технологиясын және теориялық дәйектемесін сипаттау. Дәрілік түрлерді дайындау.
1. 1 5о 8. 8 3о
2. 2 7о 9. 9 12о
3. 3 6о 10. 10 2о
4. 4 5о 11. 1 5о
5. 5 4о 12. 2 6о
6. 6 1о 13. 3 7о
7. 7 2о 14. 4 4о
Ескерту: Рецептер Анарбаева Р.М. «Дәріханалық дәрілік түрлер технологиясы бойынша зертханалық сабақтарға арналған оқу құралының» 149-151 беттерінде.
СтуденттіҢ оҚытушымен бірлескен жҰмысы
Мақсаты: студент жұмысын коррекциялау.
Студент үшін қиындық тудырған барлық сұрақтарға оқытушы жауап береді. Студеттер көңілін жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділері технологиясының ерекшеліктеріне аударады.
ҚОРЫТЫНДЫ БІЛІМ ДЕҢГЕЙІН БАҚЫЛАУ
Мақсаты:студенттердіңзерттелген тақырыпты меңгеру деңгейін анықтау.
Тапсырмаларды орындап болған соң, студент хаттаманы оқытушыға тексертеді, орындалған жұмыстар бойынша сұрақтарға және сабақ тақырыбының бақылау сұрақтарына ауызша жауап береді:
1. Дәрілер технологиясында қолданылатын жоғары молекулалы қосылыстар. Сипаттамасы. Жіктелуі.
2. Шекті ісінетін жоғары молекулалы қосылыс ерітінділері технологиясының ерекшеліктері.
3. Шексіз ісінетін жоғары молекулалы қосылыс ерітінділері технологиясының ерекшеліктері.
4. Пепсин ерітіндісін дайындаудың ерекшеліктері.
5. Крахмал және желатиннен ерітінді дайындаудың ерекшеліктері.
6. ЖМҚ ерітінділеріне электролит пен спиртті енгізу жолдары.
7. Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін сүзу немесе фильтрлеу.
8. Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін тығындау және безендіру.
9. Жоғары молекулалы қосылыстар ерітінділерін сапасын бағалау.
ҰСЫНылаТЫН ӘДЕБИЕТТЕР
Негізгі әдебиет:
1. ҚР мемлекеттік фармакопеясы.-Т.1.-Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2008-592бет.
2. ҚР мемлекеттік фармакопеясы.-Т.2.-Алматы: "Жібек жолы" баспа үйі, 2009-792бет.
3. Сағындықова Б.А., Анарбаева Р. М. Дәрілердің дәріханалық технологиясы: оқулық. Шымкент, 2008.- 436 бет.
4. Руководство к лабораторным занятиям по аптечной технологии лекарственных форм. Под ред. Кондратьевой Т.С., - М.: Медицина, 1986 г.
5. Государственная фармакопея СССР ХІ издания. В 2-х томах, 1990 г.
6. Государственная фармакопея СССР Х издания, 1968 г.
7. Лекция материалы.
Қосымша:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 91 Қаулысы "Дәрілік заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканыѕ айналысы саласындағы объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы
2. ҚР ДСМ 15.12.04 ж. N 142 “Дәрілік түрлерді дайындау ережесі” бұйрығы.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 60 «Дәрілік препараттарды және медициналық мақсаттағы бұйымдарды дайындау қағидаларын бекіту туралы» Қаулысы
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1693 Қаулысы «Дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы көтерме және бөлшек саудада өткізу қағидаларын бекіту туралы»
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 19 қаңтардағы № 114 Қаулысы «Дайындалған дәрілік препараттарға дәріханаішілік бақылау жүргізу қағидаларын бекіту туралы»
6. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1692 Қаулысы «Дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдарды және медициналық техниканы таңбалау қағидаларын бекіту және "Дәрілік заттардың қауіпсіздігіне қойылатын талаптар" техникалық регламентін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 шілдедегі № 712 қаулысына өзгерістер енгізу туралы»
7. Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы: оқулық – Шымкент, 2008. – 348 бет.
8. Ділбарханов Р.Д., Датхаев У.М., Амантаева М.Е. Жақпа майлар. Алматы. – 2004. – 124 бет.
9. Р.М. Анарбаева. Дәріханалық дәрілік түрлер технологиясы бойынша зертханалық сабақтарға арналған оқу құралы.– Шымкент.– 2013.– 329 б.
10. Практикум по технологии лекарственных форм - Под ред. И.И. Краснюка и Г.В. Михайловой–Москва, Академия – 2006 г.
11. «Практикум по технологии лекарственных форм» под ред. И.И. Краснюка и Г.В. Михайловой. Москва 2007 г. – 432 с.
12. Полный справочник фармацевта – Москва, Эксмо – 2007 г.
13. Сборник нормативных актов МЗ РК– Астана – 2008 г. – 212 с.
14. Приказы и инструктивные письма, нормирующие деятельность аптечных учреждений и фармацевтических предприятий
САБАҚ N 3
Тақырыбы:Қорғалған коллоидтардың ерітінділерін дайындау. Технологиясының ерекшеліктері. Сапасын бағалау.
Оқу сағат саны:3 сағат.
Тақырып өзектілігі:Фармацияда коллоидты препараттардан қорғалған коллоидттардың ерітінділері қолданылады. Коллоидты ерітінділер дайындаудың теориялық негіздерін білу, тәжірибелік дағдыларын меңгеру гинекологияда, офтальмологияда, оториноларингологияда, гастроэнтерологияда, балалар және гериатриялық тәжірибеде қолданылатын сапалы дәрілік түр дайындау үшін маңызды болып табылады.
Сабақтың мақсаты:Коллоидты ерітінділер дайындауды, сапасын бағалаудыүйрену.
Студент білуге тиіс:
- қорғалған коллоидтардың қасиеттері;
- қорғалған коллоидты ерітінділердің артықшылықтары;
- коллоидты ерітінділерді дайындау, сапасын бағалау, сақтау және босату бойынша нормативті құжаттар талаптарын.
Студент істей алуға тиіс:
- жазылған рецептің дұрыстығын тексеруді;
- коллоидты ерітінділер дайындау үшін дәрілік зат пен еріткіш мөлшерін септеуді;
- жеке жазылымдар бойынша коллоидты ерітінділер дайындаудың оптимальды технологиясын таңдауды;
- коллоидты заттардың қасиеттерін ескеріп фильтрлеуші материалдарды таңдауды;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 17 қаңтардағы № 91 "Дәрілік заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканыѕ айналысы саласындағы объектілерге қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық талаптар" санитариялық қағидаларын бекіту туралы Қаулысы
САБАҚҚА ДАЙЫНДАЛУ СҰРАҚТАРЫ:
а) негізгі білім бойынша:
1. ”Коллоидты ерітінділер. Технологиясының ерекшеліктері. Сапасын бағалау” тақырыбы бойынша латынша терминология.
2. Коллоидты ерітінділер. Сипаттамасы, қасиеттері.
б) сабақ тақырыбы бойынша:
3. Коллоидты ерітінділер. Анықтамасы. Сипаттамасы. Ерекшеліктері. Жіктелуі.
4. Коллоидты қосылыстар ерітінділерінің технологиясы. Сапасын бағалау.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 16 қаңтардағы № 60 «Дәрілік препараттарды және медициналық мақсаттағы бұйымдарды дайындау қағидаларын бекіту туралы» Қаулысы
6. ҚР ДСМ 15.12.04 ж. N 142 “Дәрілік түрлерді дайындау ережесі” бұйрығы.
АҚПАРАТТЫҚ–ДИДАКТИКАЛЫҚ БЛОК
Коллоидты ерітінділердегеніміз - құрылымдық бірлігі мицелла деп аталатын молекулалар мен атомдар комплексі болып табылатын ультра- микрогетерогенді дәрілік түр. Коллоидты ерітінділер дисперстік фазамен дисперстік ортадан тұрады. Дисперстік фаза бөлшектерінің өлшемдері 1 нм-ден 100 нм-ге дейін (0,1 мкм – 0,001 мкм) болады.
Коллоидты ерітінділердің ерекшеліктері:
1. Агрегаттық және термодинамикалық тұрақсыз. Коллоидты ерітінділер тек құрамына үшінші компонент-тұрақтандырғыш енгізілген кезде ғана тұрақты болады. Тұрақтандырғыш орта бөлшектер бетіне адсорбцияланып, олардың коагуляциясын болдырмайды. Коллоидты жүйенің тұрақтылығы сонымен бірге бөлшектердің айналасына еріткіш молекулаларынан сольватты қабат түзу есебінен артады.
2. Коллоидты ерітінділердің кері қайту қасиеті жоқ. Егер сулы коллоидты ерітіндіні буландырып, су қосса, қайтадан коллоидты ерітінді түзілмейді. Осы қасиетімен олар нағыз ерітінділерден ерекшелінеді.
3. Коллоидты ерітінділердің бөлшектері кәдімгі микроскопта көрінбейді, ультрамикроскопта байқалады. Көлденең бөлшектері едәуір үлкен болғандықтан, олар арқылы жарық өтпейді. Осыған орай коллоидты ерітінділер шашыраған жарықта опалесцентті немесе лайлы болып көрінеді.
4. Коллоидты ерітінділердің осмостық қысымы төмен. Көлем бірлігінде бөлшектердің салыстырмалы салмағы үлкен болғандықтан, нағыз ерітінділерге қарағанда, құрамында олар ондаған және жүз мың есе аз.
5. Бөлшектерінің мөлшерінің үлкендігінен коллоидты ерітінділер ЖМҚ ерітінділері сияқты әлсіз диффузияланады. Бірақ коллоидты ерітінділердің бөлшектері оларды фильтрлеуге мүмкіндік береді, егер фильтрлеуші материалға бөлшектердің абсорбцияланып қалу мүмкіндігі болмаса, олар фильтрден оңай өтеді.
|