Политическое и экономическое положение белорусских земель в 8-10вв. и их вхождение в состав Киевской Руси

К середине 9в. на территории, заселенной славянскими общностями, начались формироваться раннефеодальные княжества. В них были свои княжения, которые складывались из волостей, бывших родовых общин. Каждая волость имела свое вече и своего князя с дружиной. Вече (народному собранию) принадлежала законодательная власть в волости, вече выбирало князя, объявляло войну и заключало мир. Волосные князья осуществляли исполнительную власть, охраняли территории волостей, совершали военные походы.

Согласно летописям, уже в начале 9в. существовало 2 восточнославянских союза: северный с центром в Новгороде и южный с центром в Киеве, которые позже объединились и образовали Киевскую Русь. Земли дреговичей, радимичей и кривичей вошли в ее состав.

Князья отдельных земель, которые входили в состав Киевской Руси находились в вассальной зависимости от великого киевского князя. Они были обязаны поставлять ему воинов, являться по его требованию с дружиной, а их подданные платить дань. В то же время эти князья пользовались неограниченной властью на своих землях. Великокняжеские наместники не имели права вмешиваться в их внутренние дела.

Положение белорусских земель в составе КР (Киевская Русь).

На территории Беларуси самыми значительными были Полоцкое и Туровское. Полоцкое княжество образовалось в 9-10вв. в среднем течении Западной Двины, занимало всю Северную Беларусь. Законодательная власть принадлежала вече. Исполнительная власть принадлежала князю, который также занимался административным делом, вершил суд, охранял торговые пути. Кроме местных были и пришлые князья. Особенностью Полоцкого княжества является существование здесь династии кривичских князей. В это время между Полоцком и Киевом наблюдалась определенная напряженность в отношениях. Киевский князь Олег начал объединять разные земли вокруг Киева. Под властью Киева находились и кривичи, которые платили дань.

При приемниках Олега – Игоре, Ольге, Святославе зависимость Полоцка от Киева ослабевает по причине войн с Византией и переселениями племен. В это время Полоцк укрепляет свои позиции в землях дреговичей.

В конце 10в. в Полоцке княжит Рогволод, который распространяет свою власть на север, стремясь присоединить Новгородскую землю. Также он использовал борьбу между сыновьями Святослава – Ярополком, Владимиром, Олегом. Ярополк и Владимир хотели жениться на дочери Рогволода – Рогнеде, но последняя отказала Владимиру, который в 980г. разбил полоцкое войско, уничтожил Полоцк, убил Рогволода, а Рогнеду заставил выйти за него замуж.

Туровское княжество образовалось в конце 9в. Первый летописный князь – Тур. В конце 10в. Туровская волость принадлежала Полоцку. После убийства Рогволода, Владимир присоединил Туров к Киеву. Туров имел широкие торговые связи с Киевом, Северным Причерноморьем, Ближним Востоком и др. Киевские князья садили на туровский престол своих сыновей. Наместником в Турове был Святополк Владимирович, который против воли отца решил отделиться от Киевщины, но после смерти Владимира в 1015г. братья во главе с Ярославом победили Святополка, который покинул Русь.

После княжения Святополка (988-1015) Туровское княжество было включено Ярославом Мудрым в состав КР. В 12в. Туровская земля вместе с Киевом переходила то к суздальским, то к волынским князьям и только во второй половине 12в. там установилась самостоятельная княжеская династия. В конце 12-начале 13в. на территории Туровского княжества образовался ряд мелких княжеств – Туровское, Пинское, Слуцкое, Клецкое, Дубровицкое.

Основа хозяйства всех княжеств – земледелие и скотоводство. Самостоятельные крестьянские семьи селились небольшими селами (весями). Административный и религиозный центр некоторых весей – большое село (погост). Жильем служили небольшие срубы или полуземлянки с глинобитными печами. Земледельческое население было организовано в общины – «верви», «миры». Основную массу крестьян составляли зависимые от феодала крестьяне-смерды, рядовичи, изгои и др. На другом полюсе феодального общества находились князья и феодалы. Существовали различные формы феодального землевладения – вотчина (владение землей, усадьбой и крестьянами с правом продажи земли); поместное (передача крупным феодалам земли во временное пользование за службу без права наследования).

Класс феодалов имел иерархию – великий князь, князья, феодалы.

Успехи в сельском хозяйстве создали условия для отделения ремесла и торговли от земледелия. Местом концентрации этих видов хозяйства являлись города. В это время наблюдается рост городов и их численности (Полоцк, Туров, в 11в. еще 12 городов – Брест, Витебск, Пинск, в 12в. – еще 17 городов – Слуцк, Гродно, Борисов и т.д.).

Очень распространенным был путь возникновения города из феодального замка (Волковыск). Также большая группа древних белорусских городов была основана князьями: Браслав, Борисов, Заславье, Каменец, Гродно (пограничные крепости).

Минск входил в состав Полоцкой земли, выступал против войск киевского, черниговского и переяславского князей, принимал активное участие в политической жизни Полоцкого княжества. Минск возник как поселение военного типа (крепость) на южной границе Полоцкого княжества.

Полоцкая земля в 9-11вв.

Самым магутным значным княствам з усх, якя існавалі на тэрыторы Беларусі ў Х-ХІІІ стст., з’яўлялася Полацкая зямля, гістарычным ядром якой было племянное княжанне крывічоў-палачан больш раннх часоў.

У сувязі з незвычайнай гсторыяй Полацкага княства неабходна прыгадаць, што ўяўляла сабой Кіеўская Русь, якая ўзнікла ў канцы ІХ стагоддзя ва Усходняй Еўропе, там, дзе пралягаў шлях “з вараг у грэкі”. Спасылаючыся на работу К. Маркса “Выкрыцце дыпламатычнай гісторы ХVІІІ стагоддзя” (не перакладзена на рускую беларускую мовы), некаторыя даследчыкі называюць старажытную “імперыю Рурыкавічаў” “скараспелай”, “шматковай” дзяржавай і параўноўваюць яе з імперыяй Карла Вялікага – кангламератам плямен і народаў у Заходняй Еўропе. Рурыкавічы – княская дынастыя, якая замацавалася ў Кіеве, а пад “шматкамі” маюцца на ўвазе землі, што ўваходзілі ў склад Русі.

Многія сучасныя гісторыкі пішуць аб адносна адзінай дзяржаўнай структуры Кіеўскай Русі ў канцы Х-ХІ стагоддзяў, якая ў першай палове ХІІ стагоддзя канчаткова распалася на самастойныя княствы. Яна характарызуецца як сярэднявечная федэрацыя з пэўным саюзам адносін паміж князямі на пачатках сюзеранітэта-васалітэта. Зпункту гледжання дзяржаўнай арганзацыі Кіеўская Русь склаалася з розных тэрытарыяльных адзінак. Гэтыя ўтварэнні вядомы па назвай “воласць”, “зямля”, “вобласць”.

Ужо ў першым упамінанні Полацка ў пацьеўскім летапісе пад 862 годам адзначана яго воласць. Полацк тады не падпарадкаваўся Кіеву.

Полацкая зямля размяшчалася ў паўночнай Беларусі, уключаючы Віцебскую вобласць і паўночную палову Менскай. На паўночным захадзе ўладанні полацкіх князеў прасціраліся па ніжняму цячэнню Заходняй Дзвіны (Даўгавы), дзе знаходзіліся гарады Кукенойс і Герцыке, да Рыжскага заліва.

Кіеў і Ноўгарад сапернічалі паміж сабой за аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель, пры гэтым Полацку надавалася важнае значэнне. Кіеўск князь Аскольд разам са сваім братам Дзірам у 860-х гадах зрабіў паход на палачан і прынес м шмат бяды. Пераемнік Рурыка князь Алег у 882 годзе здолеў аб’яднаць паўночную і паўдневую Русь у адну дзяржаву са сталіцай у Кіеве.

У летапісе Полацк залічаны да гарадоў, дзе “седяху велиции князи, под Олгом суіе” ў апавяданні пра яго паход на Канстанцінопаль у 907 годзе. Упамінанне тут пра Полацк пацвярджае, што полацкая знаць і мясцовыя княз дзейнічалі, абапіраючыся на кіеўскага князя. Полацк у пачатку Х стагоддзя можна разглядаць як саюзніка Кіева. Горад на рэчцы Палата ў перыяд фарміравання старажытнарускай дзяржавы падтрымліваў кантакты з Кіевам. Даніна, што ішла ў Полацк ад грэкаў, выкарыстоўвалася на ўтрыманне полацкай дружыны, якая прымала ўдзел у гэтым удалым паходзе.

У апошняй трэці Х ст. у Полацку сядзеў незалежны ад Кіева і Ноўгарада князь Рагвалод. Яго зусім выключнае становішча сярод іншых княстваў летапісец падкрэсліў словамі “трымаў Полацкую зямлю і правіў ей”. Гэта сведчыць пра самастойнасць Полацка.

Відаць, мелі рацыю тыя гісторыкі, якія сцвярджалі, што а драматычных падзей 980 года Полацк ніколі не быў па уладай Кіева. Іншыя даследчыкі сцвярджаюць, што Полацк з сваей воласцю з’яўляліся горадам-дзяржавай. Горадам-дзяржавай таксама называюць Тураў.

У 980 годзе Уладзіміру Святаславічу, які быў таы наўгародскім князем і змагаўся з сваім братам Яраполкам за кіеўск трон, удалося захапіць Полацк. Рагвалод быў забіты, яго дачка Рагнеда прымусова стала жонкай Уладзіміра. Затым у роспачы Рагнеда зрабіла няўдалы замах на жыцце Уладзіміра была разам з сынам Ізяславам выдалена з Кіева ў Полацкую зямлю.

Уладзімір Святаславіч вымушаны быў узнавіць бацькаўшчыну Рагнеды, аддаўшы ей яе “отчину” – Полацкую зямлю. Сацыяльнай сілай, якая выражала мясцовыя палітычныя тэндэнцыі, з’яўлялася полацкае баярства. Адсюль вынікае, што ўступка была зроблена Уладзімірам гэтай рэальнай сіле ў Полацкім княстве.

Ізяслаў Уладзіміравіч з Рагнедай атрымаў спачатку Ізяслаўль (сучаснае Заслаўе), а затым, верагодна, быў запрошаны палачанамі княжыць у Полацк. Супраць гэтага не выступаў Уладзімір бо прыкладна тады, пасля хрышчэння Русі, кіеўскі князь, праводзячы адміністрацыйную рэформу, накіроўваў другіх сваіх сыноў у буйныя гарады ў якасці намеснікаў.

Знаходжанне Полацка ў склазе старажытнарускай дзяржавы было непрацяглым і нетрывалым. У адпаведнасці з уяўленнямі скандынаваў (варагаў) уся Кіеўская Русь у ХІ ст. падзялялася на тры часткі на чале з Ноўгарадам, Полацкам і Кіевам. Гэтыя гарады сапернічалі паміж сабой нават у галіне манументальнага дойлдства.

Пасля 1036г. уладу ў Кіеўскай Русі захоўвалі толькі дзве княскія галіны, сын Уладзіміра – Яраслаў Мудры ў Кіеве і праўнук Рагвалода – Брачыслаў Ізяславіч у Полацку. У ой час, калі ўсе іншыя землі на тэрыорыі старажытнарускай дзяржавы пераходзілі паводле старшынства да нашчадкаў Яраслава Мудрага, Полацк устойліва знаходзўся ў руках прадстаўнікоў мясцовага княскага роду. Добра вядомы ў старажытнай гісторыі Беларус князь Усяслаў Брачыславіч, які княжыў у Полацку з 1044 да 1101 г. Пры м Полацкае княства дасягнуа найбольшай магутнасці.

Адносіны памж Кіевам і Полацкам часта ўскладняліся ў ХІ ст. Полацк сапернічаў з Ноўгарадам і Смаленскам за суседнія раены. Калі ў першай палове ХІ ст. кіеўскія князі яшчэ стрымлівалі імкненне полацкага князя да адасаблення, дык у другой палове становішча змянілася і полацкі князь зрабіўся асноўным сапернікам Кіева. Пацверджаннем гэтага з’яўляецца Нямігская бітва, якая адбылася ў 1067г. паміж князямі Яраславічамі і полацкім князем Усяславам, пахоы Улазіміра Манамаха ў Полацкую зямлю.

Полацкія князі настойліва намагаліся пашырыць свае ўладанні, у першую чаргу, за кошт выгадна размешчаных тэрыторый, здаўна заселеных крывічамі. Перыядычныя спробы паўдневарускіх князеў прымусіць Полацк і Менск падпарадкоўвацца ўладзе Кіева прыводзілі да ваенных сутычак. Працягласць і ўпартасць барацьбы сведчаць, што полацка-менскія князі мелі моцную падтрымку ў сваім княстве.