ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ РЕЖИМА НАЦИОНАЛЬНЫХ ПАРКОВ

В статье рассматривается такой способ реализации права на благоприятную окружающую среду, как создание и обеспечение функционирования национальных парков. Автор анализирует действующее законодательство, определяет проблемы и предлагает пути их решения.

Конституция Республики Беларусь в ст.46 закрепляет право каждого на благоприятную окружающую среду [1]. Представляется, что немаловажное значение для реализации данного права имеет создание и обеспечение функционирования национальных парков, правовой статус которых определен, главным образом, в Законе «Об особо охраняемых природных территориях» [2].

Вместе с тем, анализ нормативных правовых актов, регулирующих правовой режим национальных парков, указывает на наличие недостатков и противоречий в законодательстве, требующих устранения.

Так, Закон «Об охране окружающей среды» в ст.62 устанавливает, что особой охране подлежат только природные объекты [3]. Закон «Об особо охраняемых природных территориях» в качестве объекта охраны определяет природные комплексы и объекты. На наш взгляд, более обоснованным следует признать распространение особого режима охраны как на природные комплексы, так и на природные объекты. Важно отметить, что в границы национальных парков целесообразно также включать и природно-антропогенные объекты, поскольку это вытекает из сущности правового режима данных территорий. В связи с этим необходимо внести соответствующие изменения и дополнения в действующее законодательство Республики Беларусь.

Важнейшим условием функционирования национальных парков является установление режима их охраны и использования. Однако в настоящее время существуют некоторые сложности в определении такого режима. Согласно ч.1 ст.12 Закона «Об особо охраняемых природных территориях», режим охраны и использования национального парка устанавливается положениями, утверждаемыми в соответствующем порядке. Положения о национальных парках «Нарочанский» [4] и «Беловежская пуща» [5] утверждены указом Президента, «Браславские озера» [6] – постановлением Правительства. Что касается национального парка «Припятский», то в настоящее время отсутствует отвечающее требованиям действующего законодательства Положение о нем. Вместе с тем, нормы, определяющие режим охраны и использования рассматриваемых территорий, содержатся в различных нормативных правовых актах, которые имеют к тому же различную юридическую силу. Вследствие этого представляется затруднительным установить режим для национальных парков «Браславские озера» и «Припятский».

Таким образом, на данном этапе для упорядочения рассматриваемых отношений, придания им стабильности целесообразно положения о национальном парке утверждать указом Президента. В этих целях слова «Правительства Республики Беларусь» из ч.1 и ч.3 ст.24 Закона «Об особо охраняемых природных территориях» следует исключить.

Другим аспектом рассматриваемой проблемы является то, что положения о национальных парках различным образом устанавливают режим охраны и использования данной правовой категории, что не объясняется, однако, только необходимостью дифференцированного подхода к определению режима для того или иного парка. Необходимо отметить, что сама структура Положений различна, следствием чего является их различное содержание. Кроме того, положения о национальных парках «Браславские озера», «Нарочанский» и «Припятский» необходимо привести в соответствие с новой редакцией Закона «Об особо охраняемых природных территориях». Учитывая изложенное, для целей унификации Положений, их структуры и общего содержания представляется целесообразным разработать и утвердить Указом Президента Республики Беларусь Типовое положение о национальном парке. На наш взгляд, структура Типового положения должна быть следующей: I. Общие положения; II. Цели объявления национального парка; III. Структура национального парка и режим его охраны и использования; IV. Управление национальным парком; V. Охрана национального парка; VI. Ответственность за нарушение законодательства о национальных парках.

В соответствии с законодательством Республики Беларусь особый режим охраны и использования распространяется только на территорию национального парка. Ч.1 ст.25 Закона «Об особо охраняемых природных территориях» описывает состав земель парка, образующих его территорию: земли, предоставленные в постоянное пользование государственному природоохранному учреждению, и земли иных землепользователей. Как видно, в состав земель парка не включаются земли собственников. Это вытекает из ст.4 и ст.5 Закона «Об особо охраняемых природных территориях», согласно которым данные территории находятся только в собственности государства, не подлежат разгосударствлению и приватизации, если иное не предусмотрено Конституцией Республики Беларусь, и передаче в частную собственность.

Таким образом, при объявлении национального парка земли, находящиеся в частной собственности, должны изыматься в порядке, установленном земельным законодательством. Теоретически данное утверждение касается только земель, принадлежащих на праве собственности юридическим лицам. Земельные же участки, принадлежащие на праве собственности гражданам Республики Беларусь, в настоящее время выделяются из земель населенных пунктов, которые не включаются в состав земель национальных парков и объявляются их охранной зоной.

Согласно ст.25 Закона «Об особо охраняемых природных территориях», в состав земель национального парка не входят также земли транспорта, связи, обороны и иные земли, расположенные в границах национального парка, но специальное назначение которых не отвечает природоохранным целям. Перечисленные земли объявляются охранной зоной национального парка. Следовательно, в границах национального парка появляются территории, на которые особый режим охраны и использования не распространяется. Оговорку «специальное назначение которых не отвечает природоохранным целям» можно понимать широко. Земли сельскохозяйственного назначения не соответствуют этим целям. Значит, их можно признать охранной зоной, не переводить в земли природоохранного назначения и искусственно вывести из-под строгих ограничений, запретов и т.д. Поэтому перечисленные выше земли целесообразно относить к землям иных землепользователей. Исключение из данного правила составляют земли населенных пунктов, поскольку противный подход влечет за собой изменения в системе административно-территориального устройства Республики Беларусь и др. В ст.6 Закона «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь» [7] национальные парки относятся к территориальным единицам – территориям, на которых не создаются местные Советы депутатов, исполнительные и распорядительные органы. Однако в границах национальных парков располагаются различные населенные пункты (сельские, города). Так, по состоянию на 1997 г. в границах парка «Браславские озера» находится 97 населенных пунктов с числом жителей около 14 тысяч человек [8]. Большое значение в решении вопросов местного значения играют органы местного управления и самоуправления. Поэтому земли населенных пунктов следует искусственным образом исключить из состава земель национальных парков. Среди других причин введения рассматриваемого исключения можно назвать следующее. В случае признания населенных пунктов в качестве составной территории национального парка возникает необходимость рассмотрения в планово-проектных документах по созданию и обеспечению функционирования парка вопросов развития данных населенных пунктов, являющихся предметом правового регулирования архитектурной, градостроительной и строительной деятельности, что не следует допускать.

Учитывая вышеизложенное, необходимо закрепить в Законе «Об особо охраняемых природных территориях» данные предложения путем внесения изменений и дополнений, касающихся исключения из состава земель национального парка только земель населенных пунктов и объявления их охранной зоной парка.

Важнейшим принципом функционирования рассматриваемой формы особой охраны природы выступает устойчивость территории национальных парков. Однако в настоящее время законодательство не предусматривает гарантий стабильности границ парков. Представляется, что изменение границ может осуществляться по решению только того государственного органа, который вправе учреждать национальный парк. В связи с этим необходимо дополнить Закон «Об особо охраняемых природных территориях» соответствующей нормой.

Особенностью правового режима национальных парков является прямо закрепленная в законодательстве возможность рекреационного использования соответствующих природных комплексов и объектов. Рекреационная функция указанных территорий реализуется посредством организации различных видов туризма, а также путем осуществления деятельности, направленной на удовлетворение потребностей человека в отдыхе, оздоровлении. Подобная деятельность подчиняется особым правилам, которые вытекают из сущности национальных парков. Для ее обозначения Закон «Об особо охраняемых природных территориях» вводит термин «регулируемый туризм, отдых и оздоровление (далее – регулируемый туризм); при этом значение термина не раскрывается. Трактовка данного понятия отсутствует и в Законе «О туризме» [9], в котором содержится лишь общее определение туризма с выделением его разновидности – экологического туризма, а также в иных нормативных правовых актах.

Таким образом, представляется необходимым внести в действующее законодательство дополнения в части, касающейся определения регулируемого туризма, под которым, с учетом специфики правового положения национальных парков, приоритета экологических интересов над экономическими, следует понимать перемещения, путешествия в границах национального парка, ограниченные его администрацией в соответствии с допустимыми антропогенными нагрузками и не наносящие ущерба его природным комплексам и объектам.

Вместе с тем необходимо учитывать, что рекреация, по сути, является природопользованием, вторична по отношению к природным свойствам национальных парков, вследствие чего рекреационную деятельность можно рассматривать как форму хозяйственного использования соответствующих природных комплексов и объектов, на которые к тому же оказывается негативное воздействие. Поэтому в Законе «Об особо охраняемых природных территориях» предусмотрена норма о необходимости лицензирования деятельности по обеспечению регулируемого туризма. Декрет Президента Республики Беларусь от 14 июля 2003г. № 17 «О лицензировании отдельных видов деятельности» [10] в качестве деятельности, подлежащей лицензированию, установил туристическую деятельность, делегировав Совету Министров полномочия по определению составляющих эту деятельность работ и услуг. Однако последний не включил в качестве таковой организацию регулируемого туризма.

На основании изложенного следует внести изменения и дополнения в законодательство Республики Беларусь, регулирующее туристическую деятельность, с определением особых лицензионных требований и условий, предъявляемых к соискателю лицензии, затем лицензиату, осуществляющему свою деятельность в национальных парках, и соответствующих дополнительных документов, предъявляемых для получения лицензии, в частности сведения о профессиональной подготовке специалистов, данные о нормативно-методическом обеспечении, организационно-технических возможностях и оснащении для выполнения данного вида деятельности, возможностях соблюдения нормативов допустимого антропогенного воздействия.

Литература:

1. Конституция Республики Беларусь 1994 года (с изм. и доп., принятыми на республиканских референдумах от 24 ноября 1996 г. и 17 октября 2004 г.) // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 1999. № 1. 1/0; 2004. № 188. 1/6032.

2. Об особо охраняемых природных территориях: Закон Республики Беларусь, 20 окт. 1994 г., № 3335-XII: В ред. Закона от 23 мая 2000 г. №396-З // Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1994. № 35. Ст. 570; Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2000. № 52. 2/171.

3. Об охране окружающей среды: Закон Республики Беларусь, 26 ноября 1992 г. № 1982-XII: В ред. Закона от 17 июля 2002 г. № 126-З (с изм. и доп.: Закон от 29 окт. 2004 г. №319-З) // Ведомости Верховного Совета Респ. Беларусь. 1993. № 1. Ст. 1; Нац. реестр правовых актов Респ. Беларусь. 2002. № 85. 2/875; 2004. № 174. 2/1068.

4. Положение о национальном парке «Нарочанский»: Утв. указом Президента Республики Беларусь, 28 июня 1999 г., № 447 // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 1999. № 59. 1/551.

5. Положение о национальном парке «Беловежская пуща»: Утв. указом Президента Республики Беларусь, 27 сент. 2004 г., № 460 // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2004. № 155. 1/5885.

6. Положение о национальном парке «Браславские озера»: Утв. постановлением Кабинета Министров Республики Беларусь, 10 авг. 1995 г., № 440 // Собрание указов Президента и постановлений Кабинета Министров Республики Беларусь. 1995 г. № 23. Ст.553.

7. Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь: Закон Республики Беларусь, 5 мая 1998 г., №154-З // Ведамасцi Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь. 1998. № 19. Ст. 214.

8. Кудрявцев А.С. «Социальный климат» населения национального парка «Браславские озера», его трансформация и влияние на развитие туризма // Экологические и нравственные проблемы особо охраняемых природных территорий: Тез. докл. респ. научно-практ. конф., Минск, 15 дек. 2000 г. / Под ред. М.М. Пикулика. Мн., 2000. С. 44

9. О туризме: Закон Республики Беларусь, 25 ноября 1999 г., № 326-З (с изм. и доп.: Закон от 15 дек. 2003 г. № 257-З) // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 1999. № 95. 2/101; 2003. №141. 2/1006.

10. О лицензировании отдельных видов деятельности: Декрет Президента Республики Беларусь, 14 июля 2003 г., №17 (с изм. и доп.: Декреты Президента Республики Беларусь от 3 мая 2004 г. № 2; 8 ноября 2004 г. № 13; 14 октября 2004 г. № 9; 14 января 2005 г. № 2; 9 марта 2005 г. № 3) // Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 2003. № 79. 1/4779; 2004. № 71. 1/5490; № 176. 1/5987; № 161. 1/5931; 2005. № 7. 1/6166; № 40. 1/6300.

Summary:

The article is devoted to such way of realization of the right on a favorable environment as creation and maintenance of national parks functioning. The author analyzes the current legislation, determines problems and offers ways of their decision.

Статья опубликована:

Жлоба, А.А. Правовые основы регулирования режима национальных парков / А.А.Жлоба // Вестн. Конституц. суда. – 2005. – № 4. – С. 108-112.

УДК 349.6:502.7(476)

В.Я. Лізгаро

ПРАВАВАЯ АХОВА РЭДКІХ ВІДАЎ ЖЫВЁЛ І РАСЛІН

Ахова рэсурсаў жывёльнага і расліннага свету накіравана на падтрыманне аптымальнага ўзроўню колькасці як эканамічна каштоўных прамысловых жывёл, так і на захаванне ўсёй відавой разнастайнасці жывёл і раслін. Рашэнне гэтай задачы стала значнай і актуальнай праблемай, паколькі сучасная цывілізацыя шырокім фронтам наступае на дзікую прыроду, у выніку чаго адбываюцца неабарачальныя змяненні прыроднага асяроддзя. Пры гэтым колькасць многіх дзікіх жывёл і раслін стала рэзка памяншацца, а некаторыя віды зусім знікаюць. Гэты працэс збяднення фауны і флоры пад уплывам негатыўных уздзеянняў антрапагенных фактараў з кожным годам узмацняецца і набывае глабальны характар.

З пачатку ХVII стагоддзя на тэрыторыі Беларусі знікла больш за 20 відаў наземных пазваночных жывёл. Сярод іх два віды, якія вымерлі на Зямлі: лясны бык – тур і дзікі конь – лясны тарпан. Ужо не сустракаюцца такія віды, як собаль, лань, драфа і некаторыя іншыя. У рэках рэспублікі зніклі рачная мінога і 11 відаў рыб, у тым ліку бялуга, рускі асетр, ласось. Шэраг відаў знішчаны чалавекам, іншыя зніклі з прычыны глабальнага скарачэння арэала або змянення месцаў пражывання. Адзін від – белавежскі зубр – захаваўся толькі ва ўмовах няволі, праведзены работы па яго натуралізацыі [1].

З прычыны гэтага ў цяперашні час у рамках агульнай праблемы аховы жывёльнага і расліннага свету вылучаецца цалкам самастойны напрамак – ахова рэдкіх і тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, відаў жывёл і раслін. Гэтая праблема ў сувязі з яе навуковым, культурным і практычным значэннем узнімалася многімі вучонымі [2-5], а яе вырашэнне мае на ўвазе наступныя мэты:

а) ахова названых відаў у кантэксце праблемы захавання ўсёй біяразнастайнасці;

б) захаванне гэтых відаў у сувязі з тым, што яны маюць вялікую культурную і навуковую каштоўнасць;

в) аднаўленне гаспадарча каштоўных жывёл да прамысловага ўзроўню для далейшага рацыянальнага выкарыстання адноўленых рэсурсаў у паляўнічай і іншых галінах гаспадаркі, а таксама аднаўленне неабходнага ўзроўню раслін, якія выкарыстоўваюцца для нарыхтовак лекавай і тэхнічнай сыравіны;

г) захаванне рэдкіх і знікаючых відаў жывёл і раслін як генетычнага фонду для прымянення іх у селекцыі;

д) захаванне рэдкіх відаў жывёл для выкарыстання пры біялагічных метадах барацьбы са шкоднікамі сельскай і лясной гаспадаркі.

Паняцце «рэдкія і знікаючыя віды» вызначана ў Пагадненні аб кнізе рэдкіх і знаходзячыхся пад пагрозай знікнення відаў жывёл і раслін – Чырвонай кнізе дзяржаў – удзельніц СНД, згодна з якім «рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, віды жывёл і раслін абазначаюць тыя віды (падвіды, папуляцыі) жывёл, раслін і грыбоў, аб якіх ёсць даныя аб скарачэнні колькасці і/або арэала, неспрыяльных змяненнях умоў іх існавання, надзвычайнай абмежаванасці распаўсюджання і малалікасці папуляцый, што сведчаць аб неабходнасці прыняцця спецыяльных мер па іх захаванню і аднаўленню на тэрыторыі дзяржавы» [7, с.14-17]. У адпаведнасці з Чырвонай кнігай Рэспублікі Беларусь гэтае паняцце аб'ядноўвае пяць катэгорый відаў, што знаходзяцца на розных узроўнях экалагічнай спрыяльнасці: віды, якія знікаюць; колькасць і арэал якіх скарачаецца; уласна рэдкія; малавывучаныя; адноўленыя [8].

На падставе матэрыялаў шматгадовых даследаванняў вучоных рэспублікі ў мэтах аховы рэдкіх і знікаючых відаў жывёл і раслін у 1979 годзе Пастановай Савета Міністраў БССР «Аб заснаванні Кнігі рэдкіх і знаходзячыхся пад пагрозай знікнення відаў жывёл і раслін БССР – Чырвонай кнігі БССР» заснавана Чырвоная кніга Беларускай ССР і зацверджана палажэнне аб ёй [9]. У першае выданне Чырвонай кнігі было ўключана 80 відаў жывёл і 85 відаў раслін. Згодна з Палажэннем аб Чырвонай кнізе БССР, яна з'яўляецца асноўным навуковым дакументам, дзе вызначаны сучасны стан рэдкіх і тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, відаў жывёл і раслін рэспублікі, на аснове якога ажыццяўляюцца доўгатэрміновае прагназаванне і распрацоўка практычных мер, накіраваных на іх ахову, узнаўленне і рацыянальнае выкарыстанне. Падставай для ўключэння ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь відаў жывёл і раслін з'яўляюцца даныя аб змяненні іх колькасці, арэала і ўмоў існавання, якія пацвярджаюць неабходнасць прыняцця мер па іх ахове. Прапановы аб уключэнні ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь відаў жывёл і раслін уносяцца навукова-даследчымі і іншымі дзяржаўнымі і грамадскімі арганізацыямі, а таксама асобнымі вучонымі на разгляд у Нацыянальную акадэмію навук Беларусі. На падставе ўсебаковага вывучэння наяўных матэрыялаў аб стане відаў жывёл і раслін Нацыянальная акадэмія навук прадстаўляе заключэнне Міністэрству прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя. Віды жывёл і раслін, колькасць якіх у выніку прынятых ахоўных і аднаўленчых мер дасягнула паказчыкаў, што забяспечваюць нармальнае ўзнаўленне папуляцый на тэрыторыі рэспублікі, падлягаюць выключэнню з Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Напрыклад, выключаны 2 віды жывёл і 10 відаў раслін, якія па сучасных уяўленнях і крытэрыях не з'яўляюцца знікаючымі і рэдкімі. Выключаны таксама 3 віды жывёл і 4 віды раслін, раней аднесеныя да нулявой катэгорыі («мабыць, зніклыя»), якія не могуць быць ахоплены практычнай аховай з прычыны адсутнасці канкрэтных даных аб стане іх папуляцый і месцазнаходжанні. Гэтыя і іншыя падобныя віды складаюць асобны спіс. У выпадку знаходжання ўказаных відаў на тэрыторыі рэспублікі яны аўтаматычна ўключаюцца ў Чырвоную кнігу, атрымліваюць адпаведны статус і рэкамендацыі вучоных адносна практычных мерапрыемстваў па іх ахове і ўзнаўленню. Прапановы аб выключэнні з Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь разглядаюцца і зацвярджаюцца ў тым жа парадку, як і пры ўключэнні ў яе.

Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь захоўваецца ў Міністэрстве прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя, якое ўносіць у яе адпаведныя запісы ў парадку, устаноўленым Палажэннем аб Кнізе рэдкіх і знаходзячыхся пад пагрозай знікнення відаў жывёл і раслін Рэспублікі Беларусь – Чырвонай кнізе Рэспублікі Беларусь. Так, Пастановай Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя 9 чэрвеня 2004 года былі зацверджаны Спісы рэдкіх і тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, відаў дзікіх жывёл і дзікарослых раслін, якія ўключаны ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь. [10].

Асобную групу складаюць адносна рэдкія і гаспадарча карысныя віды раслін (36 відаў), колькасць якіх прыкметна скарачаецца і якія маюць патрэбу ў прафілактычнай ахове і рацыянальным выкарыстанні. Іх спісы прыведзены ў адпаведных дадатках Кнігі. Асноўны метад аховы такіх відаў – растлумачальная работа сярод насельніцтва, якая арыентуе на беражлівыя да іх адносіны.

Згодна з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб ахове навакольнага асяроддзя», дзеянні, якія могуць прывесці да знішчэння, зніжэння распаўсюджвання і колькасці, парушэння асяроддзя росту дзікарослых раслін і пражывання дзікіх жывёл, што адносяцца да відаў, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, не дапускаюцца. У мэтах аховы рэдкіх і тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, відаў дзікарослых раслін і дзікіх жывёл Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь можа ўстанаўліваць правілы, якія змяшчаюць забароны, патрабаванні аб атрыманні дазволу або іншыя спецыяльныя ўмовы ў адносінах да аховы, адабрання, утрымання, захоўвання, экспанавання або гандлю раслінамі, жывёламі і іншымі арганізмамі, якія адносяцца да рэдкіх відаў і знаходзяцца пад пагрозай знікнення, захавання, аховы і аднаўлення асяроддзя іх пражывання (росту), а таксама ажыццяўлення эканамічнай дзейнасці, у працэсе якой яны выкарыстоўваюцца ў якасці сыравіны, іншых мэтах спажывання або рэалізацыі (арт. 64).

Для прыродакарыстальніка, у сваю чаргу, узнікае абавязак асаблівай аховы такіх відаў і адказнасць прадпрыемстваў, устаноў і грамадзян за іх незаконнае здабыванне або знішчэнне.

У адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб ахове і выкарыстанні жывёльнага свету» здабыча рэдкіх відаў і відаў жывёл, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, магчыма ў пэўных выпадках [11]. Такія дзеянні дапускаюцца толькі па дазволу, які выдаецца Міністэрствам прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя ў мэтах: рассялення; развядзення іх у спецыяльна створаных умовах і далейшага навуковага даследавання; а таксама у іншых мэтах.

Апошні пункт выклікае пэўныя пытанні. Так, згодна з Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь «Аб дадатковых мерах па ахове і выкарыстанню зуброў» [12], зубрам у рэспубліцы нададзены два статусы:

· асноўнага генафонду – для зуброў, якія знаходзяцца ў запаведніках і нацыянальных парках;

· рэзервовага генафонду – для зуброў, якія пражываюць на іншых тэрыторыях рэспублікі.

Асаблівасцю з'яўляецца тое, што ахова і выкарыстанне зуброў асноўнага генафонду ажыццяўляюцца ў парадку, прадугледжаным для відаў жывёл, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, а рэзервовага генафонду – у парадку, устаноўленым для дзікіх жывёл, што з'яўляюцца аб'ектамі палявання на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь і здабыча якіх дапускаецца толькі па разавых дазволах. Такім чынам, узнікла дваякае становішча, калі від, занесены ў Чырвоную кнігу, выступае як аб'ект палявання.

Згодна з арт. 24 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб раслінным свеце» самовольны збор ці знішчэнне дзікарослых раслін, што адносяцца да відаў, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, і іх частак або ўчыненне іншых дзеянняў, якія могуць прывесці да іх гібелі, скарачэння колькасці або парушэння асяроддзя росту, забараняюцца. Збор дзікарослых раслін, што адносяцца да відаў, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, або іх частак дапускаецца ў навукова-даследчых мэтах і ў іншых выпадках толькі па дазволу, які выдаецца Міністэрствам прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь[13].

Парадак выдачы дазволаў на здабыванне (збор) жывёл і раслін, якія адносяцца да відаў жывёл і раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, быў зацверджаны рашэннем Калегіі Дзяржкамітэта Рэспублікі Беларусь па экалогіі ад 1 сакавіка 1993 года. Здабыванне (збор) жывёл і раслін, якія адносяцца да відаў, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, гнёздаў, яек, пладоў, насення, частак або прадуктаў гэтых жывёл і раслін можа праводзіцца ў выключных выпадках толькі па дазволу Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь, узгодненаму з Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі.

Асаблівасцю з'яўляецца той факт, што дазволы на здабыванне (збор) жывёл і раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, выдаюцца толькі юрыдычным асобам. Заяўкі асобных грамадзян Рэспублікі Беларусь на здабыванне (збор) рэдкіх жывёл або раслін не прымаюцца і не разглядаюцца.

Дазвол Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя на здабыванне (збор) рэдкіх жывёл або раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, з'яўляецца падставай для выдачы спецыяльных дазволаў (пуцёвак, ліцэнзій, лясных білетаў або іншых дазволаў) на здабыванне (збор) рэдкіх жывёл або раслін, якія адносяцца да відаў, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь.

Аднак нават самыя дасканалыя заканадаўчыя акты і нарматывы, пры ўмове іх няўхільнага выканання, не забяспечваюць захавання рэдкіх відаў жывёл і раслін, калі колькасць апошніх зменшылася да крытычнага ўзроўню або месцы іх пражывання ці росту знішчаны. Таму праблема аховы рэдкіх відаў можа быць вырашана шляхам захавання прыродных экасістэм і ўсіх іх кампанентаў. Самай эфектыўнай мерай аховы рэдкіх відаў з'яўляецца захаванне іх месцапражыванняў, што можа быць дасягнута, у прыватнасці, арганізацыяй сеткі асабліва ахоўваемых прыродных тэрыторый. Прававы рэжым запаведнікаў, нацыянальных паркаў, заказнікаў і тэрыторый, занятых помнікамі прыроды, вызначаны ў Законе Рэспублікі Беларусь «Аб асабліва ахоўваемых прыродных тэрыторыях» [14]. Запаведнікі маюць строгі рэжым аховы, а таму з'яўляюцца найбольш выгодным месцам для захавання асобных аб'ектаў прыроды, якія патрабуюць павышанай аховы, у тым ліку відаў раслін і жывёл, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення. У адпаведнасці з гэтым запаведнікі і выконваюць сваю ролю па захаванню генафонду раслін і жывёл. Напрыклад, першапачатковай мэтай стварэння Бярэзінскага біясфернага запаведніка было захаванне папуляцый бабра [15]. У выніку дзейнасці запаведна-паляўнічай гаспадаркі «Белавежская пушча», пераўтворанай у 1991 годзе ў Дзяржаўны нацыянальны парк з аналагічнай назвай, быў выратаваны ад знішчэння зубр, прычым колькасць дасягнула ўзроўню, пры якім можна лічыць, што поўнасцю прадухілена яго страта як біялагічнага віду. У якасці прыкладу дастаткова прывесці той факт, што калі ў 1919 годзе зубры былі поўнасцю знішчаны, то на 1997 год іх колькасць складала 300 асобін [16]. У 1996 годзе Бярэзінскі біясферны запаведнік быў узнагароджаны Дыпломам Еўропы за захаванне разнастайных відаў млекакормячых, птушак і іншых жывёл, уключаючы вельмі рэдкіх – чорнага бусла і глушца. Для захавання рэдкіх і тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, відаў жывёл і раслін ствараюцца біялагічныя заказнікі, якія ў залежнасці ад аб'екта аховы, у сваю чаргу, падзяляюцца на заалагічныя або батанічныя.

Захаванне рэдкіх і знікаючых відаў жывёл і раслін патрабуе цеснага міжнароднага супрацоўніцтва. Многія рэдкія віды звяроў, рыб, пералётных птушак, а таксама наземных пазваночных і беспазваночных, мігруючы, могуць апынуцца ў розных краінах свету. Таму забяспечыць надзейную ахову іх месцапражыванняў, міграцыйных шляхоў, распрацоўку эфектыўных навуковых рэкамендацый, вырашэнне іншых задач магчыма толькі на міжнародным узроўні.

Гістарычна першым дакументам у галіне міжнароднай аховы жывёльнага свету прынята лічыць Парыжскую Канвенцыю 1902 года, прысвечаную праблеме аховы птушак, карысных для сельскай гаспадаркі[17]. З 1960 года дзейнічае новая, больш шырокая па зместу міжнародная Канвенцыя па ахове птушак у межах Еўрапейскага рэгіёна. У адпаведнасці з гэтай Канвенцыяй устаноўлена круглагадовая ахова знікаючых відаў птушак, уведзены пэўныя абмежаванні на іх адлоў і адстрэл.

У 1971 годзе ў горадзе Рамсар (Іран) была падпісана Канвенцыя аб ахове водна-балотных угоддзяў, якія маюць міжнароднае значэнне, асабліва у якасці месцаў пражывання вадаплаўных пералётных птушак (Рамсарская канвенцыя). Асноўная мэта канвенцыі – выяўленне і захаванне найбольш каштоўных водна-балотных угоддзяў (марскія залівы, азёры, участкі далін рэк, забалочаныя тэрыторыі) незалежна ад геаграфічнага становішча, якія па шэрагу ўстаноўленых крытэрыяў адпавядаюць статусу ўгоддзяў, што маюць міжнароднае значэнне. Крытэрыі, па якіх высвятляецца значнасць водна-балотнага ўгоддзя, падразумяваюць, што такое ўгоддзе павінна быць тыповым або унікальным для адпаведнага рэгіёна, мець асаблівую каштоўнасць для падтрымання біялагічнай разнастайнасці і рэгулярна наведвацца вялікай колькасцю вадаплаўных птушак. Наданне водна-балотнаму ўгоддзю міжнароднага значэння і ўключэнне яго ў Спіс Канвенцыі азначае, што дзяржава прымае на сябе абавязацельствы ажыццяўляць сваю дзейнасць на гэтым угоддзі такім чынам, каб садзейнічаць яго захаванню і ўстойліваму выкарыстанню, а таксама ахове, кіраванню і рацыянальнаму выкарыстанню рэсурсаў мігруючых вадаплаўных птушак.

Былы СССР уступіў у Канвенцыю ў 1975 годзе. Адпаведнай пастановай Савета Міністраў СССР было абвешчана 12 водна-балотных угоддзяў, якія маюць міжнароднае значэнне [18]. Як правіла, ядро гэтых угоддзяў складалі запаведнікі. Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь быў падпісаны Указ, у адпаведнасці з якім Рэспубліка Беларусь з'яўляецца правапераемніцай у адносінах да Канвенцыі аб водна-балотных угоддзях, якія маюць міжнароднае значэнне, галоўным чынам у якасці месцапражыванняў вадаплаўных птушак [19]. Пастановай Савета Міністраў ад 28 ліпеня 1999 года Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь вызначана як орган, адказны за выкананне патрабаванняў, што вынікаюць з гэтай Канвенцыі. Навуковае забеспячэнне выканання Канвенцыі ўскладзена на Нацыянальную акадэмію навук Беларусі [20].

У сакавіку 1973 года ў Вашынгтоне прынята Канвенцыя па міжнароднаму гандлю відамі дзікай фауны і флоры, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення (СІТЕС), якая ўвайшла ў сілу 1 ліпеня 1975 года [21, с.179 – 201]. СІТЕС па свайму характару з'яўляецца глабальнай канвенцыяй і ў цяперашні час у ёй удзельнічае больш за 110 дзяржаў, уключаючы Рэспубліку Беларусь[22]. Неабходнасць прыняцця Канвенцыі была звязана з тым, што міжнародны гандаль прадстаўнікамі дзікай фауны і флоры з'яўляецца адной з прычын скарачэння папуляцый многіх жывёл і раслін. Таму ў аснову гэтай Канвенцыі пакладзены ўзгоднены бакамі-ўдзельнікамі Спіс рэдкіх і тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, відаў жывёл і раслін, гандаль якімі можа нанесці ўрон іх прыродным папуляцыям, а значыць, яго неабходна кантраляваць з дапамогай узгодненых міжнародных працэдур. Апошнія ўключаюць у сябе ў асноўным выдачу дазволаў устаноўленага міжнароднага ўзору краінамі – удзельніцамі Канвенцыі, па якіх ажыццяўляецца экспарт, імпарт і рээкспарт занесеных ва ўзгодненыя Спісы відаў жывёл і раслін. Дзеянне Канвенцыі пры гэтым распаўсюджваецца як на віды, так і на іх часткі і дэрываты.

У адпаведнасці з патрабаваннямі Канвенцыі кожны бок – удзельнік СІТЕС прызначае ў сябе Адміністрацыйны і Навуковы орган СІТЕС, якія перад выдачай дазволу на экспарт, імпарт і рээкспарт абавязаны прытрымлівацца пэўных працэдур. Навуковы орган СІТЕС ацэньвае гандлёвую аперацыю перш за ўсё з пазіцыі магчымага ўрону прыродным папуляцыям віду. Адміністрацыйны орган СІТЕС з улікам рэкамендацый Навуковага органа, акрамя таго, павінен упэўніцца ў законнасці правядзення гандлёвай аперацыі, уключаючы доказы законнасці валодання аб'ектам, а таксама пераканацца, што перавозка жывёл і раслін будзе ажыццяўляцца бяспечным для іх метадам і экспарцёр і імпарцёр гатовыя да адпраўкі і прыёму жывёлы або расліны. Толькі пасля гэтага Адміністрацыйны орган СІТЕС выдае неабходны дазвол.

Дзейнасць разглядаемай Канвенцыі грунтуецца на наступных прынцыпах:

а) віды, існаванню якіх пагражае найбольшая небяспека і гандаль якімі вядзе да іх знішчэння, заносяцца ў Дадатак I СІТЕС. Камерцыйны гандаль такімі відамі не дазваляецца. Экспарт, імпарт або рээкспарт дапускаецца толькі ў выключных выпадках. Сярод відаў, уключаных у Дадатак I: леапард, крэчат, выдра і інш.;

б) віды, якім пагражае знішчэнне, калі гандаль імі не будзе кантралявацца, уключаюцца ў Дадатак II СІТЕС. Гандаль такімі відамі дазваляецца пры наяўнасці адпаведных дакументаў (дазволаў), якія выдаюцца спецыяльна ўпаўнаважанымі дзяржаўнымі ўстановамі краін-экспарцёраў. Сярод відаў, уключаных у Дадатак II: каціныя, дзённыя драпежныя птушкі, совы, папугаі і інш.;

в) калі якая-небудзь з краін – удзельніц Канвенцыі вырашыць, што для відаў яе фауны і флоры гандаль можа прывесці да пагрозы іх выжывання ў прыродзе, але яны не ўключаны ў Дадаткі I і II СІТЕС, такая краіна можа занесці гэтыя віды ў Дадатак III. Такім чынам, гандаль відамі з Дадатку III рэгулюецца ў межах юрысдыкцыі краіны, якая заявіла гэтыя віды ў Дадатку III, у мэтах прадухілення або абмежавання іх эксплуатацыі. У адносінах да гэтых відаў будзе ажыццяўляцца супрацоўніцтва з іншымі краінамі па кантролю за іх гандлем.

Аднак выдачай дазволаў не абмяжоўваецца дзейнасць у рамках Канвенцыі, значны цяжар пры гэтым кладзецца на мытныя органы, якія прызначаны непасрэдна кантраляваць увоз і вываз, прычым найбольшыя цяжкасці ўзнікаюць з вызначэннем відаў раслін. Акрамя таго, усе краіны – удзельніцы гэтай Канвенцыі абменьваюцца ўзорамі подпісаў, пячатак і бланкаў дазволаў, копіі якіх таксама перадаюцца мытным органам. Вынікам дзеяння СІТЕС з'яўляецца ўстанаўленне дзейснага кантролю за гандлем рэдкімі і знікаючымі відамі жывёл і раслін.